Frá draumaprins í drullusokk

Ég hef ítrekað heyrt frásagnir fólks sem er í vandræðum í samskiptum við makann sinn og lýsingin er gjarnan á þá leið að makinn hafi umbreyst frá því að vera hinn fullkomni maður eða kona yfir í að verða fjarlægur, tilfinningalega lokaður og í sumum tilvikum kominn á kaf í allskyns stjórnleysi og jafnvel óheiðarleika.

„Ég skil bara ekki hvernig hann getur breyst svona mikið, frá því að vera eins og draumaprins á hvítum hesti yfir í drullusokk sem kemur fram við mig eins og ég sé ekki til!“

Þessi lýsing á ágætlega við um upplifun sumra á breyttri hegðun makans sem þeir þráðu svo mjög í upphafi. Þegar vel er að gáð má oft sjá ákveðna hringrás sem kemur þessu af stað og „fórnarlömbin“ eru þar stór hluti af ferlinu. Þessir aðilar upplifa jafnvel aftur og aftur að fara í samband við svipaða einstaklinga sem virðast alltaf enda á þessari hegðun. Þessir aðilar upplifa líka reglulega það sem við köllum „haltu mér, slepptu mér“ sambönd, þar sem vanlíðanin og óhamingjan verður mikil í sambandinu en enn óþægilegra verður þegar sambandinu virðist ætla að ljúka. Margir velta því fyrir sér hvernig standi á því að aðili sem varla er búinn að ná sér eftir samband við ofbeldismann, fer beint í næsta samband með öðrum ofbeldismanni.

Þessi hringrás hefur með hugtak að gera sem kallast ástarfíkn (e. love addiction).

Fíkn getum við á sem einfaldastan hátt sagt að snúist um að hafa óstjórnlega löngun í eitthvað, sem okkur langar í. Þegar um ástarfíkla er að ræða þá er löngunin til að upplifa ákveðnar tilfinningar sem þeir upplifa sem ást, svo mikil að hún verður stjórnlaus. Rótin að því er nánast alltaf skortur á sjálfsvirðingu, það er að segja að viðkomandi upplifir ekki sitt eigið verðmæti og fer því að sækjast eftir því utan frá. Við þekkjum öll að láta okkur dreyma um ákveðna hluti sem okkur langar í og það á líka við um hinn fullkomna maka. Fjölmargt í menningunni ýtir undir það að við séum fyrst heil ef við bara finnum rétta makann. Ýmis ástarljóð, hetjur bókmenntanna, glæsilegu bjargvættirnir í kvikmyndunum eru góð dæmi um slíkt. Ódauðleg sena í kvikmyndinni Jerry Maguire þar sem Tom Cruse segir „You.. complete me“ við Renee Zellweger er gott dæmi um þetta. Ástarfíkill leitar í þessar fantasíur og þráir að draumaprinsinn komi og bjargi sér einn daginn, verndi sig frá heiminum og fullnægji sér tilfinningalega, þar með talið að fylla upp í sjálfsvirðinguna sem upp á vantar. Það snýst um að ná í þessa ytri virðingu af því „makinn minn er svo fullkominn“ og á þann hátt reyna að fylla upp í sársaukann sem skapast við að vera ekki sjálf með heilbrigða sjálfsvirðingu. Vandinn er hinsvegar sá að ástarfíkillinn sér í raun aldrei makann sinn í réttu ljósi því hann reynir að fella hann að fantasíunni og afneitar raunveruleikanum sem felur í sér að enginn er fullkominn og allir hafa sína veikleika, sem og styrkleika.

Hin hliðin á sama peningnum er sú að aðilinn sem ástarfíklar leita uppi, eru líka einstaklingar sem eiga í erfiðleikum með heilbrigð sambönd og eru í raun alltaf að forðast þessar miklu tilfinningar og nánd sem ástarfíkillinn er að leita eftir. Þessi aðili á líka við vanda að stríða hvað varðar sjálfsvirðingu og hefur lært það að hann sé einhvers virði þegar hann hjálpar eða bjargar fólki sem þarf á því að halda. Þess vegna sér hann kjörið tækifæri til þess að fá aðdáun fyrir hjálpsemi sína gagnvart ástarfíklinum sem þráir ekkert heitar en að verða bjargað.

Þegar samband þessara aðila byrjar er því gjarnan lýst sem „ást við fyrstu sýn“ af því báðir finna mikið til sín og líður eins og hin fullkomni aðili sé nú loks fundinn, makinn sem mun gera þá heila. Vandinn er hins vegar sá að vegna þess að sjálfsvirðing verður ekki fyllt utan frá, þá verður ástarfíkillinn að heyra það, helst á hverjum degi að hann sé elskaður og upplifa tilfinningarnar sem hann leitar eftir. Það hinsvegar er ekki það sem aðilinn sem forðast tilfinningar er að leitast eftir og því fer hann að hörfa lengra og lengra í burtu, lokast enn meira tilfinningalega og finnst hann vera að kafna í sambandinu. Þessi hringrás heldur áfram í réttu hlutfalli við það hve mikið ástarfíkill leggur sig fram við að sækja tilfinningar, þá færir hinn aðilinn sig fjær þeim. Úr verður vítahringur sem oftast endar með miklum harmleik og sársauka fyrir báða aðila.

Ferlinu sem hér er lýst er fyrirsjáanlegra en margan grunar og fjölmargt sem hægt er að gera til þess að styrkja sjálfsvirðinguna, svo að hægt sé að finna maka á eðlilegum forsendum án þeirrar kröfu að hann eigi að „fullkomna“ okkur.

Valdimar Þór Svavarsson
Ráðgjafi

Fyrsta skrefið, ráðgjöf

Finnst þér þú minna virði?

Hugtakið meðvirkni er notað yfir breytingu sem á sér stað við vanvirkar uppeldisaðstæður. Þegar ákveðnum grunneiginleikum okkar er ekki sinnt á virkan hátt þegar við erum börn, þá verður til skekkja sem leiðir til meðvirkni. Þegar talað er um grunneiginleika barna þá eru það fimm þættir sem öll börn eiga sameiginlega og mikilvægt er að hlúa að þeim á nærandi máta.

Eitt þessara fimm atriða er að börn eru verðmæt. Mjög margir alast upp á þann hátt að þeim finnst sem þeir séu lítils virði eða jafnvel verðlausir. Reglulegar skammir og aðfinnslur leiða til þess að börn fá það á tilfinninguna að þau séu ekki í lagi, séu lítils virði af því þau séu ekki nógu góð. Þetta á alltaf við ef ofbeldi er beitt, hvort sem það er andlegt, líkamlegt eða kynferðislegt. Líkamlegar refsingar eru alvarleg áföll fyrir börn enda aðstöðumunurinn verulegur. Vitsmunalegt ofbeldi er annarskonar ofbeldi og eitthvað sem mörg börn upplifa, þ.e.a.s að þau upplifa sig vitlaus og um leið verðlaus af því verið er að setja út á að þau viti ekki eitthvað eða geti ekki eitthvað. Þegar uppalendur eru reglulega að skipta sér af börnunum á neikvæðan hátt, verða til óheilbrigð tengsl, eitthvað sem við köllum „klessutengsl“ (e. enmeshment). Við þessar aðstæður hættir barnið að tengjast sjálfu sér á eðlilegan hátt, það hættir í raun að vera það sjálft og er orðið meðvirkt. Á hinn boginn getur líka verið um það að ræða að uppalendur skipta sér ekki af börnunum, hafa ekki tíma eða getu til að sinna þeim og svara þeim ekki á virkan hátt. Börn sem alast upp við slíkt afskiptarleysi eða vanrækslu, upplifa sig líka verðlaus af augljósum ástæðum.

Margir alast upp við að uppalendur eru reglulega að beita einhverju af ofangreindum aðferðum eða framkomu sem leiðir til þess að þeir fá það á tilfinninguna að þeir séu verri en aðrir, minna virði, verðlausir. Það eru líka til dæmi um að börn eru alin upp við að þau séu betri en aðrir, að uppalendur kenni þeim að gera lítið úr og dæma aðra með yfirlæti og hroka sem er ekki síður skaðlegt þegar fram í sækir.

Eins og sjá má er verið að tala um uppeldi sem einkennist af öfgum, óheilbrigðum tengslum sem eru ýmist of mikil eða of lítil. Afleiðingin er að meðvirkni þróast út frá því að okkur finnst við ekki jafnverðmæt og aðrir eða verðmætari en aðrir. Það veldur því að við erum ýmist óttaslegin við aðra, finnst þeir betri en við eða að við séum yfir aðra hafin.  Það leiðir svo til ójafnvægi í öllum samskiptum þegar fram í sækir, hvort sem það er við systkini, foreldra, skólafélaga, vini, vinnuveitendur eða maka. Það er augljóslega erfitt að eiga í nánum samskiptum og samböndum þegar okkur líður eins og við séum lítils virði, eða að okkur finnist við geta komið illa fram við aðra á þeim forsendum að við séum betri en aðrir. Manneskju sem finnst hún minna virði en aðrir á erfitt með að segja hvað henni finnst, breytir reglulega um skoðun út frá skoðunum annarra, finnst skoðanir annarra meira virði en sínar eigin, finnst hún ekki hafa rétt til að sinna sjálfri sér eða sínum áhugamálum, upplifir að aðrir sjái ekki hvað hún er að leggja sig fram, vaði yfir hana og komi illa fram við sig og þannig mætti lengi telja. Manneskja sem telur sig yfir aðra hafin særir annað fólk með hroka og yfirlæti sínu og á oftast erfitt með að sýna samkennd, ástand sem leiðir í versta falli til siðblindu.  

Hér hefur verið stiklað á stóru varðandi birtingamynd meðvirkninnar út frá einum af fimm grunneiginleikum okkar sem barna. Aðrir grunneiginleikar okkar sem börn eru að við erum viðkvæm sem hefur með mörk okkar að gera, að við erum ófullkomin sem þýðir að við megum gera mistök en endum oft með bjagaða sýn á raunveruleikann, að við erum háð öðrum í uppvextinum og því þarf að sinna á réttan hátt og að síðustu þá erum við hvatvís og opin sem börn og þurfum að fá jákvæða leiðsögn á því sviði. Allir þessir eiginleikar eru mikilvægir og langvarandi vanvirkni í uppvextinum gagnvart hverjum og einum þeirra, leiðir til meðvirkni. Rétt er að taka fram að ekkert í úrvinnslu meðvirkninnar snýst um að finna sökudólga. Almenna reglan er að gera ráð fyrir því að uppalendur okkar, rétt eins og við sjálf hafi verið að gera sitt besta og notað aðferðir sem þeir sjálfir lærðu. Við viljum fyrst og fremst að skoða af hverju við erum eins og við erum og hvað hægt er að gera til þess að bæta samskipti og breyta neikvæðri hegðun og líðan í jákvæða. Úrvinnsla meðvirkninnar hjálpar okkur að finna verðmætið okkar innan frá, þaðan sem það verður að koma.

Valdimar Þór Svavarsson

Ráðgjafi hjá Fyrsta skrefinu

 

Hvað getur þú gert?

Það er í raun ótrúlegt hvað maðurinn getur gert og enn ótrúlegra hvað hugurinn getur haft mikil áhrif á það hvað við gerum, eða gerum ekki. 

Það er til góð tilvitnun frá Henry Ford sem sagði,
„Whether you think you can, or you think you can't--you're right.“ 
Með þessari setningu var Henry Ford að segja að það byggist algjörlega á þinni eigin trú hvað þú getur í raun gert. Ef þú trúir því að þú getir gert eitthvað, þá hefur þú rétt fyrir þér og ef þú trúir því að þú getir það ekki, þá hefur þú líka rétt fyrir þér. 

Ótal dæmi í gegnum tíðina sanna að manninum er fátt ómögulegt, hvort sem það eru tunglferðir, íþróttaafrek, byggingarframkvæmdir, tækniundur eða hvað annað sem hann tekur sér fyrir hendur. Það er ekki síður athyglisvert þegar fólki dettur í hug að gera eitthvað sem er ótrúlega kærleiksríkt, koma öðrum á óvart, gleðja aðra eða sýna fórnfýsi sem er virðist út fyrir þann ramma sem við erum vön. Þeir sem búa við skerta heilsu, langvarandi veikindi eða einhverskonar fötlun hafa ýtrekað sýnt það og sannað að það er fyrst og fremst hugarfarið sem skiptir máli og allir ættu að geta náð sínum markmiðum ef trúin á verkefnið fylgir með. 

Fyrir árið 1954 var það talin almenn þekking í íþróttaheiminum að maðurinn gæti ekki hlaupið eina mílu á minna en 4 mínútum, það væri einfaldlega ekki hægt. Árið 1954 hljóp maður að nafni Roger Bannister míluna á 3:59:04 og afsannaði þessa „almennu þekkingu“ eins og hún var talin fyrir þann tíma. Frá þessu ári er hinsvegar talið að um 25.000 manns hafi hlaupið míluna á undir 4 mínútum. Menn fóru að trúa að það væri hægt. 

Til þess að ná árangri er mikilvægt að setja sér markmið, hafa þau niðurskrifuð, mælanleg, krefjandi en um leið raunhæf. Með því að setja sér markmið fer hugurinn og orkan að vinna saman að því að ná markmiðinu og þá gerast kraftaverkin! Með skipulagðri markmiðasetningu kviknar eldmóðurinn innra með okkur, orka sem er alltaf til staðar en oft á tíðum vannýtt. 

Hvað getur þú gert?

Eru áfengis- eða vímuefnavandamál í þinni fjölskyldu?

Það er fátt sem reynist erfiðara viðureignar en vandamál tengd áfengis- og vímuefnanotkun, það þekkja þeir sem reynt hafa. Skiptir þá engu máli hvort um er að ræða einstakling sem á í erfiðleikum með að stjórna neyslu sinni eða þeim sem standa honum næst, allir þjást á sinn hátt. Um það bil einn af hverjum fjórum Íslendingum leita sér aðstoðar eða meðferðar vegna stjórnleysis í tengslum við neyslu vímuefna, ýmist vegna áfengis eða annarra vímuefni. Það gefur ágæta hugmynd um stærð vandans því óhætt er að fullyrða að enginn leitar sér aðstoðar á þessu sviði nema um raunverulegt vandamál sé að ræða. Það er þó ekki nema hálf sagan sögð því á bakvið hvern einstakling sem á við vandamál að stríða á þessu sviði standa ættingjar og vinir sem allir verða fyrir áhrifum á einn eða annan hátt. Sorg, skömm, kvíði og reiði eru orð sem hægt væri að nota til þess að reyna að útskýra hvaða tilfinningar koma upp í tengslum við vandann en samt geta þessi orð engann veginn útskýrt til fulls hversu slæmar tilfinningar brjótast um í mörgum af þeim sem þurfa að takast á við að ástvinur þeirra virðist haldinn óskiljanlegri þörf til að brjóta niður sjálfan sig og allt sem í kringum hann er. Ekki má gleyma því að sá sem á í erfiðleikum með stjórn á neyslu vímugjafa eða er jafnvel orðinn háður þeim, getur líka verið að upplifa miklar kvalir, skömm, skilningsleysi og algjöran vanmátt gagnvart vandanum, hvað sem viljastyrk líður. 

Foreldrar barna og unglinga í neyslu standa ráðþrota og horfa á eftir barninu sínu sogast inn í óhugnalegan heim sem getur varla kallast annað en helvíti á jörð og endar í sorglega mörgum tilvikum með alvarlegum áföllum, slysum, geðveiki eða jafnvel dauða langt fyrir aldur fram. Foreldrar, börn, systkini, eiginmenn, eiginkonur, kærastar, afar og ömmur upplifa sorgina og máttleysið gagnvart þessum vanda og beita ýmsum aðferðum til þess að reyna að hafa áhrif á viðkomandi aðila, ýmist með því að nálgast hann enn meira eða að halda sig sem lengst í burtu, með því að stjórna eða láta af stjórn, með gremju eða kærleika. Ýmsum brögðum er beitt sem sum hver virka eins og olía á eld þar sem sá sem á við fíknivandann að stríða virðist koma tvíefldur til baka þegar reynt er að stjórna hegðun hans og veldur enn meiri kvíða, sorg og reiði, allt í senn. 

Fólk spyr sig af hverju viðkomandi aðili hagi sér svona? Af hverju hættir hann ekki þessari iðju sinni sem svo augljóslega hefur hræðilegar afleiðingar í för með sér? Sér hann ekki sjálfur hvað er að gerast? Ég get haft stjórn á þessu, af hverju ekki hann? Er honum alveg sama? Hvernig stendur á því að þessi aðili sem býr yfir frábærum hæfileikum á ýmsum sviðum, virðist vilja fórna öllu fyrir áfengi eða önnur vímuefni? Það er engu líkara en um sé að ræða klofinn persónuleika, stundum góður en stundum virðist hann hreinlega illgjarn, eigingjarn, sjálfselskur, óheiðarlegur og fullur af sjálfsvorkun svo eitthvað sé nefnt. Þetta eru ekki fagrar lýsingar en það er nú bara þannig að þó það séu einstaka góðar stundir inn á milli þá er almenna reglan sú að ef um vandamál með drykkju eða önnur vímuefni er að ræða, þá hefur það mikil og neikvæð áhrif á líf viðkomandi aðila og hans nánustu. 

Spurningin er hvað hægt er að gera í málinu? Við því er ekkert eitt einfalt svar en góðu fréttirnar eru að það er til lausn. Það á bæði við um þann sem telur sig eiga við vandamál að stríða með neyslu vímugjafa og þeirra sem að honum standa. Mikilvægt er að leita sér aðstoðar hjá fólki með reynslu á þessu sviði og hafa í huga að bæði sá sem er stjórnlaus og þeir sem í kringum hann eru, geta fengið hjálp til þess að eiga betra líf og lifa frjáls frá þessu vanda. Fyrsta skrefið hjá báðum aðilum, skrefið sem verður að koma á undan öllu öðru er viðurkenning á vandamálinu og vilji til þess að leita sér aðstoðar. Það er ekki hægt að neyða lausninni upp á nokkurn mann og sá sem á við neysluvandamál að stríða getur verið lengur að finna það hjá sjálfum sér að leita eftir hjálp, ef á hann er þrýst. Eftir stendur að aðstandendur viðkomandi geta leitað sér lausnar hvort sem sá sem misnotar vímugjafa vill hætta neyslunni eða ekki.